
Komplek tilas Masjid Agung Pleret
Salah sijine artefak utawa barang-barang peninggalan sejarah ing Ngayogyakarta sing tekan saiki isih bisa diwuningani yaiku tilas masjid Agung Mataram ing Pleret. Senajan wujude wis ora nggatra masjid, nanging sisa-sisane wewangunan isih bisa diwuningani. Masjid Agung mujudake sawijine wewangunan sing “kudu ana”tumrap para ratu Mataram wiwit jaman Panembahan Senopati nganti tekan para nata jaman Kasunanan Surakarta lan Kasultanan Ngayogyakarta minangka kanggo netepi marang perangan jejuluke Ingkang Sinuhun yaiku “Sayyidin Panatagama Kalifatullah”.
Kaya kang wis kita wuningani, madege Masjid Agung Mataram ing Pleret iku ora uwal saka Ingkang Sinuhun Susuhunan Amangkurat Agung (I) kang mindhah punjere kraton Mataram saka Kerta nyang Pleret kang dumunung ing sisih wetane. Sasedane Ingkang Sinuhun Kanjeng Sultan Agung Anyakrakusuma dhuk rikala taun 1645, dhampar keprabon ing Mataram banjur dilintir dening ingkang putra Raden Mas Sayidin iya Kanjeng Pangeran Harya Prabu Hadi Mataram, kang banjur jejuluk Sampeyan Dalem Ingkang Sinuhun Kanjeng Susuhunan Amangkurat Agung (Amangkurat I). Ing jamane Susuhunan Amangkurat I, punjere kraton Mataram ing Kerta banjur dipindhah menyang Pleret. Miturut saka asil panalitene Balai Arkeologi Yogyakarta, dinuga Plaret mujudake kutharaja Mataram sing paling endah lan edi menawa katandhingake karo krajan Mataram sadurunge sing racake saperangan gedhe wewangunane digawe saka kayu. Wewangunan komplek kedhaton Pleret racake wis digawe nganggo bahan bata. Komplek kedhaton Pleret digambarake dening Jonge, kinupengan dening “segaran” utawa telaga gaweyan sing bawera saengga bisa digunakake kanggo ciblon lan praon. Petilasan segaran kasebut tekan saiki bisa diwuningani ing dhusun Segarayasa, sakidul wetane Pleret.

Tilas beteng ngubengi Masjid Agung Mataram ing Kauman
Miturut cathetane Rijklof van Goens, utusan VOC tumrap Mataram dhuk rikala 1648-1654, ing sawalike keagungan lan kaendahan kraton Mataram kasebut, pranyata diregedi dening tumindake Susuhunan Amangkurat I sing awatak dheksiya lan dur angkara murka. Miturut Rijklof van Goens, ing jamane Amangkurat I Pleret mujudake sawijine papan sing dadi seksi bisu dumadine tragedhi politik, sosial, kamanungsan lan tragedi sambung tresna (cinta) kang mawa “tumbal” (banten) nyawa maewu-ewu saka kawula Mataram kang tanpa dosa kang ditindake dening Susuhunan Amangkurat I. Prastawa iku dumadi ora suwe sawise Amangkurat I jumeneng nata. Alasane, para santri, ulama lan kawula liyane iku didakwa dadi pendhereke Pangeran Alit, rayi dalem sampeyan dalem nata kang dianggep mbalela marang ratu lan uga wis diperjaya. Isih miturut Rijklof van Goens, Pleret uga nyimpen crita-crita sambung tresna kang mawa banten nyawa lan ludira. Umpamane lelakone Nyai Truntum (Gusti Kanjeng Ratu Malang), Rara Hoyi, putri saka Surabaya kang dadi sengkerane Sunan Amangkurat nanging direbut dening Pangeran Adipati Anom Tejaningrat lan sapiturute.
Ing jaman saiki, tilas punjere kraton Mataram kasebut wis ilang lan ora ana tabete. Sing ana mung kari tilas beteng mubeng kedhaton, sumur gumuling, umpak lan pengimanan Masjid Agung. Saliyane iku mung kari jeneng perangane wewangunan ing komplek kraton sing saiki dadi arane dhusun ing wewengkon Kecamatan Pleret, ing antarane dhusun Kedaton, Keputren (papane para putri), Kanoman (papane putra-putra kraton), Kauman (papane para ulama lan ahli agama), Sampangan (papan lenggahe Pangeran Sampang Madura), Gerjen (papane abdi dalem gerji ‘tukang jahit’), Segarayasa (danau buatan), lan Pungkuran (plataran mburi kraton).
Salah sijine papan petilasan wewangunan ing komplek kraton Mataram sing isih bisa diwuningani tekan saiki yaiku tilas Masjid Agung Mataram utawa Masjid Agung Pleret kang dumunung ing dhusun Kauman salore Pasar Pleret. Masjid iki dibangun dening Susuhunan Amangkurat I kang ngasta pusaraning praja dhuk rikala taun 1646 – 1677 M.
Miturut saka Serat Babad Memana, Masjid Agung Pleret iki dibangun ing taun 1571 J taun Alif utawa udakara taun 1649 Masehi utawa telung taun sawise Susuhunan Amangkurat I ngasta pusaraning praja Mataram (Suryanagara, 1865). Dene Babad Sangkala mratelakake menawa madege Masjid Agung Pleret iku ana ing sasi Muharram taun 1571 J.
Tekan saiki durung bisa dingerteni kapan Masjid Agung Pleret kasebut rusak lan ora digunakake maneh. Miturut Jonge (ing buku Runtuhnya Istana Mataram karangane H.J De Graaf, 1987) nalika Trunojaya kasil ngejegi kraton Mataram dhuk rikala surya kaping 28 Juni 1677, Masjid Agung Pleret ora klebu wewangunan sing diobong lan dirusak dening pembrontak, kaya kang bisa diwaos ing kutipan iki :
“… setelah raja yang tua itu mengungsi, para pemberontak memasuki keraton. Dalam 5 hari berikut (28 Juni – 3 Juli 1677) Umbul Astrayuda yang berasal dari Semarang itu melihat hampir semua rumah para pembesar habis terbakar. Yang tidak terbakar hanyalah keraton itu sendiri, masjid besar, istana Pangeran Purbaya, Pangeran Sampang, Pangeran Cirebon, dan Pangeran Aria Panular, putra Sunan yang bungsu.”

Tilas pengimaman lan maksurah Masjid Agung Mataram
Saka Andharane Jonge kasebut bisa dijupuk dudutan menawa ing pungkasan pemerintahane Susuhunan Amangkurat I ing taun 1677, kahanane Masjid Agung Pleret isih tetep wutuh. Informasi ngenani kahanan masjid iki uga bisa diwuningani 56 taun candhake, yaiku nalika Lons teka nyang Mataram taun 1733. Miturut cathetan Lons kaya kang diandharake dening Leemans (1855) menawa dheweke teka nyang Mataram tanggal 13 Agustus 1733, isih bisa diwuningani menawa masjid kasebut ukurane gedhe, awangun pesagi (segi empat), nanging wektu semana kahanane wis rusak. Dheweke uga isih bisa meruhi menawa masjid kasebut nduweni lawang cacah 3 ing siring wetan lan nduweni serambi ngarep sing bawera. Masjid iku uga kinupengan dening beteng kang dhuwur.
Miturut saka asil panalitene Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan, Masjid Mataram Pleret mujudake bangunan kang jembare 40 X 40 meter lan sing isih bisa diweruhi mung kari perangane pengimaman. Tembok masjid iring lor kang ing tengahe tinemu tilas undhak-udhakan saka watu andesit, ing perangan iring wetan tinemu kulah (jedhing) lan sumur sarta tinemu umpak saka watu andesit cacah 14. Panaliten bacute kang ditindake dening Balai Arkeologi Yogyakarta (BP3) DIY lan jurusan arkeologi FIB UGM bisa diwuningani anane pondhasi masjid ing iring kulon kang dumunung ana iring lor lan kidul saka tilas struktur mihrab. Saliyane iku uga ditindakake “penggalian” (ekavasi) ing iring pojok kidul kulon lan lor kulon kang kasil nemokake cuwilan (fragmen) saka pondhasi pojok masjid.
Saka panaliten kang ditindake dening Dinas Kebudayaan DIY, lan Balai Arkeologi Yogyakarta, bisa diwuningani menawa Masjid Agung Pleret iku cakrike beda karo masjid Mataram liyane. Dinuga Masjid Agung Mataram iku mung nduweni ruwangan utama cacah siji kanthi ukuran 40×40 m. Ing sajroning ruwangan kasebut ana saka (cagak) cacah 36 iji kang nyangga payon masjid kang awangun tajug.
Pasareyane Ratu Labuhan

Tilas umpak Masjid cacah 36
Kaya wis dadi ciri wancine masjid-masjid ing tanah Jawa umume, lan masjid-masjid kagungan dalem mligine, samburine masjid (siring kulone) asring tinemu makam utawa pasareyan. Ing Masjid Agung Maram ing Pleret uga tinemu makam tekan saiki isih digunakake dening warga Kauman sakiwa tengene. Salah sijine priyagung sing disarekake ana papan kono yaiku Gusti Kanjeng Ratu Labuhan, garwa prameswarine Sampeyan Dalem Ingkang Sinuhun Susuhunan Prabu Amangkurat I ing Mataram uga katelah kanthi aran Susuhunan Tegalarum, jalaran jasade disarekake ana ing pasareyan Tegalarum, Tegal, Jawa Tengah.
Kanjeng Ratu labuhan iku seda kira-kira nalika dumadi geger Trunojaya taun 1677 ing Pleret. Jenazahe ora kober disarekake nyang Pasareyan para nata ing Pajimatan Imogiri, ning ana makam umum samburine (pojok lor kulon) Masjid Agung Mataram ing Kauman, Pleret. Bareng kahanan wis tentrem, kunarpane GKR Labuhan iku diputer menyang Pajimatan Imogiri,
Kaya kang wis asring diaturake ing udyana iki, menawa SDIS Susuhunan Amangkurat I (1643 – 1677) kagungan garwa prameswari cacah loro : GKR Lulon, putrine Pangeran Pekik saka Surabaya lan GKR Labuhan, putrine Panembahan Radin saka Pajang. Prameswari sing pungkasan iki sing nurunake para ratu Mataram tekan seprene.
Babad Alit yasane R. Prawirosunarso (1921) nyritakake sawijine dina SDIS Amangkurat I kagungabn putra kakung cacad “bungkus lir bligo”. Eloke ing wektu kuwi randhane Pangeran Wiromenggolo uga lagi babaran miyos kakung kang pekik pasuryane. SDIS Amangkurat I banjur utusan ngirimake bayi cacad iku menyang Panembahan Rama (Pangeran Kajoran) supaya diruwat. P. Kajoran bungah banget, bayi cacad diijoli karo bayine Wiromenggolo.
Wiromenggolo iku rayine Pangeran Purubaya II. Awit saka dhawuh dalem Pangeran Wiromenggolo diperjaya dening P. Purubaya. Pangeran Wiromenggolo karo Trunojaya kuwi padha-padha mantune Panembahan Rama. Maratuwa lan mantu iku ing sejarah Mataram loro-lorone tokoh pemberiontak sing ngruntuhake kraton Mataram ing Pleret (1677). Miturut para winasis, dedongengan ngijoli bayi iku mung crita sanepan kanggo mbenerake yen trah Giring (Ki Ageng Giring) uga melu nurunake ratu Mataram. Panembahan Rama iku putrane Kyai Senthong (Kyai Ageng Giring III). Iku miturut versi Babad Alit.
SDIS Susuhunan Amangkurat I kagungan putra cacah 22 saka garwa parmeswari cacah loro lan garwa ampil, nanging ora dijelasake siji sijine. Sing cetha GKR Labuhan karo SDIS Amangkurat I ing antarane nurunake Sampeyan Dalem Ingkang Sinuhun Kanjeng Susuhunan Paku Buwono I (Pangeran Puger), kang sabanjure nurunake SDIS Susuhunan Amangkurat Jawi (IV). Susuhunan Amangkurat IV iki sing sabanjure nurunake Susuhunan Paku Buwono II, SDIS Kanjeng Sultan Hamengkubuwono I, KGPAA Mangkunegoro I. Sateruse nrahake ratu-ratu kraton Surakarta, Ngayogyakarta, Mangkunegaran lan Pakualaman tekan seprene.
(Isti Noegroho)