Nilik Adat.

SUKU KANEKES/BADUY Kukuh Nyekel Pranatan Adat

Anyar Katon, Kawruh Sapala - Posted by admin on October 24, 2014

Suku Baduy Dalam

Ing tlatah  Kabupaten Lebak Banten, ana siwijining kelompok wong kang kuwat nyekel pranatan adat, kang sinebut Suku Kanekes, utawa Suku Baduy. Wong-wong kasebut, duwe tatanan, “ndhewe”, tegese, “mengisolir” diri, saka pasrawu­ngan, apadene pengaruh-pengaruh tata­nan njaban wewengkon. Sebutan Baduy, mujudake jejuluk saka masyarakat luar tumrap kelompok kasebut. Bab kasebut, adhedhasar panaliten kang katindakake dening Walanda, kang sajake madhakake kelawan tembung Arab, Badawi, kang kurang luwih tegese, kelompok, kang ora manggon kanthi tetep, lire sok pindhah-pindhah.

Nanging uga ana kang nelakake, yen jeneng Baduy kasebut, kajumbuhake kelawan jeneng kali yaiku Kali Baduy, apadene Gunung Baduy, kang mapan ing iring lor saka papan cumondhoke suku-suku  kasebut. Nanging wong-wong mau luwih seneng nyebutake dhewe, kanthi tembung “urang Kanekes”. Urang, iku tembung basa Sundha (ngoko), kang cara Jawa-ne “aku”. Dene Kanekes, iku jenenging papan dunung tataran desa.

Suku Baduy, anggone sambung gu­nem migunakake basa Sundha, minang­ka kanggo sambung gunem pedinan klawan kelompoke. Dene yen sambung gunem, marang wong njaba, migunak­ake basa Indonesia. Wong Baduy, ora pana babagan maca tulis, dadi piwulang apa wae saka para leluhure, adhat-istiadhat, kapercayan/ agama, mung asi­pat “tutur lisan” wae. Wong Kanekes, ora ngerti babagan pawiyatan, awit bab kasebut, (utawa pendidikan formal), iku (diasnggep) cengkah kelawan adhat-istiadhate dheweke. Tundhone, wong Kanekes, ora dunung lan ora paham, ba­bagan maca,etung nulis, lan nggambar.

Wong Baduy, nduweni hubungan sejarah kelawan wong Sundha. Penam­pilan pisik apadene basa, saemper kela­wan wong Sundha umume. Kang mbe­dakake, yaiku bab kepercayaan, apa­de­ne carane ngaurip. Wong Kanekes, uta­wa Baduy, kayadene “singidan”, lan ku­kuh nyekel pranataning adhat, apade­ne tradhisi. Sedheng wong Sundha, (ka­ya­dene) sumanak, lan gampang mangun pa­srawungan, tur akeh-akehe wong Sun­­dha ngrasuk agama Islam. Masya­rakat Kanekes, kaperang dadi telu, yaiku: tangtu, panamping lan dhangka. Kelom­pok tangtu, yaiku kang kaloka sinebut Kanekes/Baduy Dalam. Ing antarane ke­lompok-kelompok  iku ya kelompok tang­tu, kang  kasusra paling kenceng ngge­bengi adhat lan pranatan. Yaiku kang cu­mondhok ing tlatah: Cibeo, Cikertawana, apadene ing Cikeusik. Kelompok tangtu darbe ciri kang khas, yaiku sandhang panganggone sarwa seta (putih). Ka­lom­pok kasebut, manut pranatan, ora dikeparengake miturut adhat, nemoni, utawa sapatemon, kelawan wong njaba.

Saperangan saka pranatan adat, kang kudu dirasuk lan dadi gegebengan, ing antarane:

(1). Ora kena lelungan migunakake tetumpakan;

(2). Menyang endi wae, ora kena nganggo lelemek sikil, kayadene san­dhal, sepatu lsp;

(3) Adheping lawang omah, kudu marep ngalor. (kejaba Pu’un, yaiku mang­galaning adhat);

(4) Ora dikeparengake migunakake piranti-piranti elektronik;

(5) Sandhang panganggo, kudu olehe nenun, lan olehe njahit dhewe, tegese ora kena nganggo sandhangan kang modern.

Kelompok angka loro, yaiku panam­ping. Kelompok iki kang uga sinebut Kanekes Luar, utawa Baduy Luar. Ke­lompok kasebut, cumondhok (sumebar), ing pirang-pirang papan pang­gonan kayadene  ing Cikadu, Kedhuketuk, Kadukolot, Gaje­boh, Cisagu, lsp. Ciri kang khas, saka Kane­kes Luar, yaiku nganggo udheng wulung. Ka­nekes Luar, mujud­ake wong-wong kang wus nali­sir, lan nye­bal, saka pranatan adat Kanekes Dalam. Ana saperangan bab kang njalari diwetokake saka Kane­kes Dalam, ing anta­rane:

(1) Wus (wani) nalisir lan nglanggar adat masarakat Kanekes Dalam;

(2) Ana karep pancen ke­pingin metu saka Kanekes Dalam;

(3) Nikah klawan anggota Kanekes Luar.

Pemukiman Suku Baduy ing tlatah Kanekes

Ciri masarakat Kanekes Luar, yaiku (1). Wus ngenal tek­nologi, kayadene piranti elek­tronik, senajan panganggone tetep mu­judake larangan, kanggo saben warga Kanekes. Olehe migunakake uga kanthi dhedhemitan, lan sesingidan, murih ora nganti kadena­ngan pengawas saka Kanekes Dalam; (2). Proses pembangu­nan omah, wong Kanekes Luar, wus mi­gunakake piranti-piranti manca, kaya­dene: graji, paku, palu lsp, kang kabeh mau mujudake larangan tumrap adhat Kanekes Dalam. (3), Anggon-anggon sandhangan, uga wus nyebal saka adhat, kang mracih­nakake yen wus ora ngang­go sandha­ngan suci. Malah ora sithik kang ngang­go sandhangan modern kayadene kaos oblong clana Jeans lsp. (4) Wus (wani), migunakake piranti-piranti bale somah kang modern, kaya­dene : kasur, bantal, piring, gelas beling lan liya-liyane. (5) Wus cumondhok ing sanjabaning we­wengkon Kanekes Da­lam.

Yen Kanekes Dalam lan Kanekes Luar, cumondhok ing wewengkon Kanekes, mangka Kanekes Dhangka, cumondhok, ing sanjabaning wewengkon Kanekes, yaiku mung kari ana rong kampung, kang torah yaiku  Cibengkung, /Padhawaras, lan Sirahdayeuh utawa Cihadam.

Miturut kapercayan kang dianut de­ning Suku Baduy. Kanekes, dheweke iku mratelakake, yen wong-wong Baduy. Kanekes iku, (jarene), isih keturunane Bathara Cikal, saweneh saka dewa ca­cah pitu, kang ingutus tedhak ing ma­dyapada. Bab asal-usul kasebut, sok di­gayutake kelawan Nabi Adam, minangka nenek-moyange. Wong-wong Baduy/Ka­nekes percaya, yen saweneh saka ketu­runane manggala kang kasebut ngarep, yaiku wong Kanekes, kinen mendhita, utawa nindakake talak-brata, kanggo njaga kasalarasaning donya. Nanging pa­nemu mau ora padha kelawan an­dha­rane para ahli sejarah, kang ndha­sarake panemune, kanthi carasintesis, saka pirang-pirang bukti sejarah, awujud pra­sasti, cathetan perjalanan pelaut Portu­gis, lan Tiongkok, sarta crita bab Tatar Sundha kang mung tinemu sithik buktine.

Masarakat Kanekes/Baduy kagayut­ake kelawan Kerajaan Sunda, sadurunge runtuh ing abad kaping 16, apunjer ing Pakuan Pajajaran, sakiwa-tengen Bogor, yen samengko. Sadurunge Kasultanan Banten madeg, tlatah pojok iring kulon pulo Jawa, mujudake perangan penting saka Kerajaan Sunda. Banten mujudake pelabuhan dagang kang kasuwur. Kali Ciujung, bisa dilayari maneka rupa jinis prau, lan rame, kanggo sarana ngangkut hasil bumi saka wilayah pedalaman. Kanthi mengkono, panguwasa wilayah kasebut,  kang sinebut Pangeran Pucuk Umum, rumangsa kajibah njaga lan ngru­mat lestarine kali ksb.

Kapercayan

Ngenani bab kapercayan, masarakai Kanekes kang sinebut minangka Sundha Wiwitan, apunjer ma­rang anane pamu­jan, marang arwah nenek-moyang, (animis­me), kang ing perkem­bangan sabanjure, uga dipenga­ruhi de­ning agama Buddha, Hindhu, apa­dene Islam. Inti saka kapercayan ksb, kaprate­lakake, kanthi anane pikukuh utawa katemtuwan adhat mutlak kang dianut, jro­ning urip lan pa­karyan pedinan, tumrap wong Kanekes. Isi baku saka pikukuh ksb, yaiku konsep “tanpa anane owah-owahan”, senajan mung kadar perkara kang cilik. Banjur ana ukara basa Sundha kang uni­ne: “Lojor, heunteu beunang di­po­tong, pendhek, heunteu beunang di­sambung” kang cara Jawane “Dawa ora pareng dike­thok, cen­dhak ora pareng di­sambung”. Tabu, utawa lara­ngan ksb, ing kridha lan urip pe­dinan, di-inter­pretasi-kan secara harfiah. Ing babagan pertanian/olah teta­nen, wujud pikukuh ksb, yaiku kanthi anane pranatan kang wose, ora kena ngowahi kontur lahan, kanggo patega­lan, engga tata cara olehe ngolah teta­nen, mung kadar samadya, ora nganggo digaru-di­luku, ora ana terasering, mung olehe ne­nandur sarana piranti kang si­nebut tugal, yaiku kethokan pring, kang pera­ngan pu­cuk dilancipi.

Ing pembangunan omah, uga kontur permukaan tanah disekarep apa anane, engga cagak (utawa saka) omah, du­weke wong Kanekes, dawane ora padha. Pangucap lan tumindake wong Kanekes, uga prasaja, jujur, lan thok-leh, tanpa nganggo tedheng-aling-aling. Malah ing babagan dol-tinuku, ora ana tembung nyang-nyangan.

Ing babagan pamarentahan, ing ma­syarakat Kanekes, ana sistem pamaren­tahan 2 (rong) werna, yaiku sistem nasional, kang mbangun miturut marang pranataning nagara Nuswantara, lan sistem adat, yaiku midherek marang adat-isitiadat, kang dipercaya dening masyarakat. Kekarone sistem ksb, diga­bung, utawa“diakulturasikan”, kanthi cara tartamtu, engga ora nuwuhake perdonden, lan ora diya-diniya. Secara nasional, penduduk Kanekes kapimpin dening kepala desa, kang sinebut mi­nangka jaro pamarentah, kang kalung­guhane kapernah sangisoring camat, dene secara adat, tundhuk marang pe­mimpin adat Kanekes, kang paling dhuwur, yaiku Pu’un.

Pemimpin tertinggi jroning masarakat Kanekes, yaiku Pu’un, kang ana ing telung kampung tangtu. Jabatan utawa kalung­guhan ksb katindakake nganti turun-tumurun, nanging ora secara otomatis saka bapak menyang anak, nanging bisa uga kerabat sejene. Suwene anggone nglungguhi jabatan Pu’un kora bisa katemtokake, gumantung kemampuan, kawicaksanan, apadene kaprigelan olehe nglungguhi jabatan ksb. Pelaksana harian pemerintah adhat kapu’unan, katindak­ake deningjaro, kang kaperang dadi papat, yaiku jaro tangtu, jaro dhangka, jaro tanggungan,lan jaro pa­marentah.  Jaro tangtu duwe tanggung jawab ing babagan pelaksanaan hukum adhat ma­rang warga tangtu, lan mane­ka-warna urusan sejene. Jaro dhangka, jejibahane njaga, ngurus lan ngrumat tanah titipan leluhur kang ana ing sanja­baning Kane­kes lan sanjerone. Jaro dhangka, cacahe ana wong sanga, kang yen katambahan wong telu, saka jaro tangtu, ingaran jaro duabelas. Mangga­laningjaro duabelas ksb aran jaro tang­gungan. Dene jaro pa­marentah, secara adhat, nduweni tugas, minangka peng­hubung, antarane masya­rakat adat Ka­ne­kes, kelawan pemerintah nasional, kang ing tugase, kabantu de­ning pangi­wa, carik, lankokolot lembur. Kokolot lembur, maksude tuwa-tuwaning (tetu­waning) kampung.

Pangupajiwa

Kaya kang wus dumadi atusan taun kepungkur, pagaweyane suku Kanekes, yaiku olah tetanen, nandur pari. Kejaba iku, uga ana pemetu liya, kayadene ka­siling woh-wohan saka tegal lan alas, arupa duren, asem kranji, lan madu ta­won alas.

Pasrawungan kelawan masya­rakat njaba

Saweneh saka kesenian tradhisional Baduy, Angklung Buhun

Engga jaman samengko, masyarakat Kanekes, tansah kanthi mituhu, njaga kanthi kukuh, babagan adhat-istiadhat, malah kena ingaranan masyarakat kang terisolasi, saka perkembangan dunia luar. Madege Kasultanan Banten kang kanthi otomatis nglebokake Kanekes, menyang wilayah kekuasaan, ora uwal saka kasadharaning wong-wong mau. Minangka tandha kepatuhan/ pengakuan kekuasaan, masarakat Kanekes, kanthi ajeg, nganakake kridha “seba” ing Ka­sultanan Banten, malah engga samengko kridha seba isih sempulur katindakake, senajan mung setaun sepisan. Malah kri­dha seba kasebut, masyarakat Kanekes, sinartan asok bulubekti, wujud kasiling bumi, apadene palawija, marang Guber­nur Banten, liwat Bupati Kabupaten Lebak. Ing babagan pertanian, penduduk Kanekes Luar, berinteraksi kenceng  kelawan masyarakat luar, kayadene nye­wakake lemah, marang tenaga buruh.

Olah dedagangan, kang jaman ka­pungkur, katindakake kanthi cara barte, samengko wus miginakakemata uang rupiyah. Suku Kanekes,adol kasil buah-buahan, madu, lan gula aren lantaran para tengkulak. Wong Kanekes, golek kabutuhan pedinan kaya lumrahe. Pasar, kanggo wong Kanekes, dumunung ing sanjabaning wilayah Kanekes, kayadene pasar Kroya, Cibengkung, apadene Cibo­leger. Jaman samengko, pangunjung kang teka menyang wilayah Kanekes, sangsay suwe, san  saya meningkat, ma­lah nganti cacah atusan sekali kun­jung. Dene jinise pengunjung racake saka kalangan remaja sekolahan. Ma­hasiswa, lan uga para pengunjung di­wasa liyane. Wong Kanekes, kanthi le­gawa, nampa tekane para pengunjung, (senajana nganti nginep), waton tetep mituhoni bab pranatan adhat ing kana. Saweneh saka pranatan aturankang ana yaiku ing antarane ora kena foto, ing wewengkon Kanekes Dalam, ora kena migunakake sabun, odhol, ing kali. Na­nging rumrap WNA, tetep ora oleh teka mrana. Pira wae wartawan asing, kang nyoba kepingin mlebu wewengkon kono, ora bakal “diwenehi lawang”.

Nalika wektu kang pas mirunggan, suku Kanekes, dhemen lelana menyang kutha gedhe ing sakiwa-tengening pa­pan kana. Kanthi sarat, ora kena ngang­go, lemek sikil, lan kudu mlaku, ora kena nenumpak kendharaan. Umume, wong-wong Kanekes, yen pinuju lelungan, ajeg ora mung ijen, nanging wong telu, ka­dhangkala nganti wong lima bebare­ngan. Dene lungane, kadhangkala sanja marang kanca lan mitra pitepungan, mligine kang wus nate teka menyang Kanekes. Kejaba sanja, uga sinambi do­dolan kayadene madu lan kerajinan ta­ngan. n